J . H . Waszink
Theeuwenlaan 3
5591 EJ Heeze
tel. 04907-61603
14 februari 1995

GASFABRIEK TZUMMARUM

Gegevens verzameld op 16 en I7 Januari 1995 in het
gemeentearchief Franekeradeel te Franeker.

N.B. Dit is geen rapport, alleen een samenvatting van wat ik t/m 17-1-95 aan materiaal heb verzameld.

1. Historisch overzicht.
In 1911 kreeg de Maatschappij tot Bouw en Exploitatie van Gemeentebedrijven te- Utrecht (MABEG) van het gemeentebestuur een concessie voor het stichten van een gasfabriek en het leveren van gas
Op 20 April 1911 kreeg MABEG een Hinderwet vergunning voor het bouwen van de fabriek, die op 20 October daaraanvolgend operationeel moest zijn.
In bovengenoemde concessie- overeenkomst was bepaald dat MABEG, voor de aanleg van de fabriek en de uitvoering van het bedrijf, een N.V. moest oprichten.
Dit werd de N.V. Gasfabriek Barradeel; ook de gemeente nam hierin deel.
In de statuten en de concessie- overeenkomst staan verschillende getallen voor het aandelenkapitaal; in een brief uit 1923 van B. en W. waarin zeer beknopt de geschiedenis van het bedrijf wordt geschetst, staat weer een ander getal.
We zullen deze brief als meest betrouwbare bron beschouwen.
Het aandelenkapitaal van de N.V. Gasfabriek Barradeel was aldus f .125.000, waarin de gemeente voor f. 25.000 deelnam.
Overige aandeelhouders waren
MABEG, de Kerkvoogdij Firdgum en particulieren .
De N.V. Gasfabriek Barradeel verpachtte in 1911 de fabriek weer aan MABEG.
De figuren- I en 2 geven de plaats van de fabriek en fig- 3het buizennet.
In de eerste jaren ging de exploitatie goed.
Later, tijdens de oorlog 1914-18, begon de fabriek met verliezen te werken.
De gemeente had inmiddels nog: voor een nominale waarde van f. 42.750 aan aandelen gekocht, en had daarmee de meerderheid.
In 1923 is er uitvoerig gediscussieerd over de toekomst van de - fabriek.
Pachter MABEG wilde wel van de fabriek af , en was bereid zijn vordering daarop (ca. f. 47.000) te laten vallen.
Uiteindelijk is de pachtovereenkomst uit 1911- per 1 Januari 1925 ontbonden.
MABEG zorgde vóór die tijd nog voor een nieuwe gashouder van 800m³ ter vervanging.
Uit stukken in het gemeentearchief blijkt, dat er na deze overdracht, naast de gemeente, nog vrij veel particulieren aandeelhouder van de gasfabriek waren.
In 1959 was het gasbedrijf te Tzummarum nog een particulier bedrijf.
Uit het jaarverslag van het Gasbedrijf Barradeel over 1959/60 blijkt dat dit bedrijf in 1954 op aardgas is overgegaan.

2. Distributie van aardgas.
Hier moet nog vermeld worden een procedure voor de distributie van aardgas, voorgesteld door W. Vegter, directeur van de gasbedrijven te Sint Annaparochie en Tzummarum.
Aardgas heeft een veel hogere calorische waarde dan steenkoolgas, d.w.z. dat bij de verbranding van 1m³ aardgas
veel meer warmte vrij komt dan bij de verbranding van 1m³ steenkoolgas.
Daardoor kon aardgas niet zonder meer in plaats van steenkoolgas aan de verbruikers worden geleverd.
Een oplossing, toegepast door enkele grote fabrieken was, het gas om te zetten in een gas van lagere calorische waarde, het zogenaamde kraken.
Voor een kleine fabriek vroeg dit proces echter een veel te hoge investering.
Als oplossing stelde Vegter voor, lucht bij het aardgas te mengen; de calorische waarde per m³ gas wordt hierdoor verlaagd.
Deze procedure had de volgende gunstige aspecten:
1. hoge - investeringen in de fabriek waren niet nodig,
2. gebruikstoestellen waren eenvoudig en goedkoop te veranderen,
3. gasverlichting was nog steeds mogelijk.
Ook was er geen gevaar voor explosie.
Van de zijde van de Gasstichting en de vereniging van Gasfabrikanten was echter weinig belangstelling voor Vegter 's procedure.
Van deze zijde werden de volgende bezwaren aangevoerd:
1. het werd nergens anders zo gedaan en men wilde niet te veel verschillende systemen,
2. de transportcapaciteit van het buiennet zou niet voldoende worden benut, want er zou veel lucht worden vervoerd door een toch al krap buizennet,
3. er was kans op corrosie in de leidingen door de aanwezigheid van zuurstof.
In Tzummarum heeft Vegter proeven gedaan met mengsels van aardgas- en lucht, die bevredigende resultaten opleverden.
De geciteerde persberichten zijn alle uit 1954, het jaar waarin Barradeel op aardgas is overgegaan.
Nergens heb ik echter duidelijk gesteld gezien, dat dit mengsel werkelijk in Barradeel is gedistribueerd; wel is het van 1957 tot 1960 in Appingedam gedistribueerd.
Ook zijn mengsels van propaan en lucht wel gebruikt; in Uithuizen ging men in 1951, en in Bedum in 1954 hiertoe over.

3. Productie en personeel.
De enige gegevens, die ik heb gevonden, zijn, dat het verbruik 205.000 m³ was in 1922, en 560.000 m³ in 1959.
In 1959 was de calorische bovenwaarde van het gas 4921 kcal/m³ (in de tijd van het steenkoolgas was de normale waarde voor het stadsgas 42OO kcal/m³ misschien was dit het mengsel van aardgas en lucht .
Uit de productiecijfers volgt, dat het hier gaat om een kleine fabriek, want een gasfabriek wordt pas als groot beschouwd als de jaarproductie meer is dan 1 miljoen m³.
De begroting voor 1923 vermeldde aan personeel:
Een directeur, jaarsalaris f. 3000,=
3 stokers, jaarsalaris f. 1456r= elk
1 fitter, jaarsalaris f. 1560r=
Voor tijdelijke hulpkrachten werd in deze begroting totaal f. 1300,= uitgetrokken.

4. Gebouwen.
De figuren 4 t/m 6 geven de plattegrond, de gevels en een doorsnede van het fabrieksgebouw in 1911.
Deze tekeningen horen bij de Hinderwet vergunning uit dat jaar.
Figuur 7 geeft de tekening van het woonhuis van de directeur.
Figuur 8 toont de fabriek in aanbouw en figuur 9 het hele complex.
In fig. 10 is te zien dat er op enig moment een tweede gashouder bij gekomen is.
Na het stopzetten van de gasproductie, dus na 1954 ($ 1), is het fabrieksgebouw verbouwd; zie fig. 10 en11, waarop sprake is van het "voormalige fabrieksgebouw".
Hierbij zijn de schoorstenen en de ventilatiedaken verwijderd en is er één en ander aan ramen en deuren gewijzigd.
Opdrachtgever was de N.V. Gasfabriek Barradeel .

Het voormalige fabrieksgebouw is thans in gebruik bij een bouwbedrijf.
Het woonhuis is nog als zodanig in gebruik.
Adres: Kleasterwei 6, 8851 GP.

N.B. Dit gebouw komt niet voor in het bestand van het Monumenten Inventarisatie Project.

Bronnen.
GA.Fr = Gemeentearchief Franekeradeel, Franeker.
De inventarisatie was daar in volle gang, dus het heeft geen zin nu inventarisnummers op te geven.
MABEG = Maatschappij tot Bouw en Exploitatie van Gemeentebedrijven te Utrecht.

Concessie 1911: B. en W. van Gem. Barradeel geven ter uitvoering van Raadsbesluit van 29.12.1910 aan MABEG concessie voor het oprichten van een gasfabriek en het leveren van gas, onder voorwaarde van oprichting N.V. GA.Fr.

Vergunning d.d. 20 April 1911, verleend door B. en W. der gemeente Barradeel aan Carel Gerber, directeur der N.V. Maatschappij tot Bouw en Exploitatie van Gemeentebedrijven te Utrecht, voor het oprichten van een steenkolengasfabriek te Tzummarum; met tekeningen. GA.Fr, archief gemeente Barradeel, register Hinderwetvergunningen.

Tekening woonhuis directeur gasfabriek te Tzummarum, MABEG 1911; GA-Fr.

Statuten der Naamloze Vennootschap Gasfabriek Barradeel te Tzumrnarum, gemeente Barradeel, zonder datum; GA.Fr.

Pachtovereenkomst tussen NV Gasfabriek Barradeel en Maatschappij tot Bouw en Exploitatie van Gemeentebedrijven te Utrecht.
Eerstgenoemde geeft aan de laatstgenoemde de gasfabriek in pacht voor 30 jaar, eindigende 31 December 1941.
Geen datum ingevuld, maar moet uit 1911 zijn. GA.Fr.

Exploitatieoverzicht NV Gasfabriek Barradeel over 1923 (= begroting), 1922.
Met personeelsbezetting en salarissen. GA.Fr.

Brief d.d. 10 februari 1923 van B.en W. Barradeel aan G.S. over Gasfabriek Barradeel (garantie hypotheek); GA.Fr.

Uittreksel uit de notulen van het verhandelde in den Raad der gemeente Barradeel.
Sexbierum, 28 Maart 1923. GA.Fr.

Verslag van een gehouden bijeenkomst op woensdag 28 Maart 1923, ten gemeente huize te Sexbierum, van de leden van den Raad. der gemeente Barradeel, met de heeren Ir. J.N.Blaauw en N. de Boer, resp. Directeur der Gasfabriek te Leeuwarden en Sneek; 4 vellen, GA.Fr.

Overeenkomst tussen de N.V. Gasfabriek Barradeel en de Maatschappij tot Bouw en Exploitatie van gemeentebedrijven te Utrecht,de op 11 April 1911 gesloten pachtovereenkomst per 1 Januari 1925 te ontbinden; zonder datum GA.Fr.

Foto's van de gasfabriek Tzummarum; GA.Fr.

Besluit gemeenteraad Uithuizen het huidige systeem voor de productie van gas uit steenkolen om te zetten in een systeem voor de productie van een propaan- luchtmengsel, 25 mei 1951; Gemeentearchief Eemsmond, dossier Gasbedrijf, reorganisatie 1948-1952, doos 61.

Brief d.d. 7 October 1955 van G.S. van Groningen aan B. en W. van Bedum met goedkeuring van de verkoop van de gasfabriek, de verkoop is noodzakelijk als gevolg het per 1 November 1954 in bedrijf stellen van de propaan- luchtgas voorziening;
Gemeentearchief Bedum.

Plan voor een verbouwing van de, vanaf de openbare weg zichtbare gevels van het voormalige fabrieksgebouw, westgevel en zuidgevel, 2 bladen; N.V. Gasfabriek Barradeel, Tzummarum.
Deze verbouwing moet zijn uitgevoerd na 1954.
Archief Bouwbedrijf Hiemstra te Tzummarum.

Verslag van de toestand en de exploitatie van het Gasbedrijf Barradeel N.V. over het boekjaar 1959/60. GA.Fr.

B. Holwerda, P.Visser en M.Knap, Frigas in het koper, Jubileumuitgave N.V. Frigas, Leeuwarden 1985.

Klaas Jansma, m.m.v. C. Blom en K. de Mik, Licht en Warmte, Anderhalve eeuw energie in Friesland 1840-1990, Penn Publiciteit, Leeuwarden 1990.

Bedrijfscijfers van de gasbedrijven in Nederland 1959.
Samengesteld door het Centraal, Bureau voor de Statistiek in opdracht van de Vereniging van Exploitanten van Gasbedrijven.
Aanwezig bij GASTEC N. V., Apeldoorn, sectie Documentatie.

Gedenkboek 75 jaar Stedelijke Gasvoorziening in Appingedam 1980.
K.Salomons, De Waakvlam, uitgegeven bij het 25-jarig bestaan van het gasbedrijf Hunsingo, 1987, Profiel,Bedum.

Historische Atlas - Friesland ,Chromotopografische kaart des Rijks 1:25000, blad no. 73, Minnertsga en blad no.90,Franeker, verkend resp. in 1928 en 1929.
Heruitgave Uitgeverij Robas Producties 1990.

Krantenartikelen over aardgas- luchtkwestie (alle in Gemeentearchief Het Bildt, Sint-Annaparochie, inv.nr. 1.824 .111/07.355.55 ) :

Aardgas vermengd met lucht zou heel veel aardgas- problemen zo oplossen, Leeuwarder Courant,13 Januari 1954.

Gasstichting trekt waarde van aardgaslucht- proef in twijfel, Leeuwarder Courant 22 Januari, 1954,

Aardgaslucht, Bildtse Post, 22 januari 1954,
Meer nadeel dan voordeel bij aardgas met lucht, het Parool, datum onbekend.

WASZINK/ GAS /OB JECT /T ZUMMARUM.